Thursday, August 10, 2017

संत तुकारामजी

                                    Lakr rqdkjke th
                Lkar dfo rqdkjke th dk tUe egkjk’Vª izkUr ds iwuk uxj esa *nsgw* xzke esa gqvkA ;g lu~ 1598 dh ckr gS] os ,d Hkys ,oa [kq”kgky fdlku ifjokj esa tUesA
                muds ifjokj ds ikl 15 ch?ks tehu  rFkk ,d nqdku Fkh ftlesa vukt] pkoy] nkysa] elkys vkfn csps tkrs FksA dqN /ku lwn ij Hkh Fkk ;kfu lc izdkj dk
                /ku&/kkU; miyC/k FkkA rqdkjketh ds firkth dk uke cksYgksck rFkk ekrkth dk uke dudkbZ FkkA rqdkjke th ds [ksrksa esa foÎy dk ,d  iqjkru eafnj Fkk
                vkSj dbZ ihf<+;k¡ foÎy ;k ikaMqjax dh iwtk djrh vk jgh FkhaA rqdkjke th ds iwoZt xkslkoh laiznk; ls Fks bl izdkj mudk dqy okjdjh laiznk; ls Hkh
               tqM+k gqvk Fkk] ukenso] Kkus”oj ,oa ,dukFk th ls lacaf/kr gksus ds dkj.k HkfDr&Hkkouk mUgsa ikfjokfjd fojklr esa feyh gqbZ FkhA 17 o’kZ rd dh vk;q
               rd lc dqN Bhd&Bkd pyrkjgk exj vxys 7 o’kksaZ esa HkkX; us lc dqN myV&iyV dj fn;k] lc dqN frudk&frudk gksdj fc[kj x;k] igys
               firkth dh e`R;q] fQj cM+s HkkbZ dk lU;kl ysuk] vdk dk iM+uk]ifRu vkSj csVs dk Hkw[k ls ejuk] nwljk fookg exj ddZ’kk ifRu] mlds ckn gSts dh
               egkekjh] [ksrh [kRe]lwn dk iSlk cckZn ;kfu lc [kks x;k “kkfUr] ?kj] ifjokj]O;kikj] eku&lEeku lHkh dqNA mUgksaus mu nqZfnuksa o ml le;
                dh viuh euksn”kk dks vius dkO; esa ;w¡ O;Dr fd;k gS %&
                           Lakolkjs tkyksa vfrnq%[ks nq[kh A ek;cki ls[kha Øfefy;k AA
                           nq’dkysa vkfVysa usyk eku A  L=h ,dh vUu vUu dfjrka esyh AA    
                           yTtk okVs thok =klyksa ;k nq%[ks A osolk; ns[kksa rqVh ;srka AA  rFkk
                           rqdk Egk.ks dkagh u /kjkoh vkl A tkosa gsa loZLo Vkdksfu;ka AA
                 ;kfu dksbZ dkeuk u jgh] fdlh pht dh bPNk u jgh] fujk”kk ,oa ?k`.kk ds ekjs os lc dqN NksM+ dj pys tkuk pkgrs FksA /khjs&/khjs os ,dkaroklh gks
                x;sA [kkeks”k] xqe]  vius esa [kks;s jgukA vUreqZ[kh] /;ku esa] riL;k esa yhu jgus yxsA nsgw LFkku ds lehi HkkeukFk ,oa Hk.Mkjk dh igkfM+;k¡ yxrh Fkha]
                mUgha esa fnu fcrkus yxsA /keZ xzaFkksa ds euu esa vc  vf/kd “kkafr o ldwu feyrkA 1619 esa rqdkjketh us ckck jk?ko pSrU; dks viuk xq# cuk;k
                vkSj muls nh{kk xzg.k dj yhA mlh le; mUgksaus viuh lkjh laifÙk NksVs HkkbZ ds uke dj nh vkSj lalkfjd dk;ksZa ls foeq[k gksdj vius dks
                ijekRek ds dk;ksZa esa yxk fn;kA fuLokFkZ Hkko ls fd;s x;s iz;klksa ls mudh izflf) QSyus yxhA muds mins”kksa ls yksx izHkkfor
                vkSj ykHkkfUor gksus yxsA xq# ckck jk?ko pSrU; dh f”k{kkvksa rFkk rue; gksdj vH;kl djus ls rqdkjke th brus ljy ,oa fueZy gks
                x;s fd mudk Øks/k] vagdkj] }s’k lc xy x;kA muds ,d f”k’; dh ifRu us Øks/k esa vkdj muij xeZ ikuh mMsy fn;k]
                exj mUgsa fdafpr Øks/k u vk;kA mUgksaus fy[kk Hkh gS fd &
                #lyks vkEgha vkiqfy;k laolkjk A rsFksa tukpkjk dk; ikM AA
                vkEgka bEV fe= lTtu lks;js  A ukgha ;k nqljsa nsokfo.k  AA
                vFkkZr~] eSa lalkj ls #B x;k gw¡ ] ukjkt gw¡¡ rks fQj Hkyk eq>s D;k eryc fd yksx esjs lkFk dSlk O;ogkj djrs gSaA ijekRek] bZ”oj gh vc esjk fe=] l[kk vkSj
                fgrS’kh gSArqdkjke dk bZ”oj ds izfr vkrZukn ,oa fojg c<+rk tk jgk Fkk tSlkfd mUgksaus in esa fy[kk Hkh gS&
                                                             “ksoVhaph fourh A ,sdk ,sdk deykirh AA
                                                             dk;k okpk eu A  pj.kha vls leiZ.k AA
                                                            thoijekRek] ,sD;kfl A lnk olks ân;salh AA
                                                            rqdk Egk.ks nsok  A  daBh olkos ds”kok  AA
                 vFkZ fd fourh ;g djh gS rqdkjketh us blesa fd eSa vius vki dks ru] eu] deZ] vkSj opu ls vkids pj.kksa esa lefiZr dj jgk gw¡A eSa vk”kk djrk gw¡ fd
                 rqels ,drk vuqHko djrkjgw¡A gs bZ”oj] esjh ok.kh esa] daB esa] mrj tkvks] cl tkvks] ftlls eSa rqEgkjh gh efgek dk xku djrk jgw¡A vkxs os dgrs gSa fd&
                                                            /kfjrksa okluk ijh u;s Qy A  izkIrh;k rks dky ukgha vkyk AA
                                                           Ryeyh fpr ?kkrysa [kkijha  A  QqVrls ijh ykfgfp;k  AA
                  Rkqdkjketh dgrs gSa fd rq>ls feyus dh pkgr gS exj vHkh rd esjk iz;Ru lQy ugha gqvk gSA “kk;n izkfIr esa] rq>s ikus esa vHkh le; yxsxkA esjk ân;
                  rsjs fy, fojg esa ,sls QVk tk jgk gS tSls rirs [kIiM+ esa Mkyus ij /kku QVrk gSA mudh bPNk rks bZ”oj n”kZu dh Fkh vkSj og bruh rzho Fkh fd
                  ftlds vkxs Hkw[k&I;kl o nsg dk /;k ugh
                   u jgrk Fkk& rqtfo.k et dks.k oks lks;jsa A vk.khd nqljsa ikaMqjaxs AA
                              Ykxyhls vkl ikgk rq>sa okl A jk=h oks fnol ys[kha cksVha AA
                              dke xksM et u yxs gk /kank A rqdk Egk.ks lnk gsafp /;ku AA rFkk
                              Uk ns izHkq eq>s dksbZ Hkh larku
                                                                    Ek;ktky ls eSa Hkwyw¡ rq>s AA
                                                                    Uk ns izHkq eq>s] nzO; vkS lqHkkx A
                                                                    Okgh tks m}sx jg tk;s AA rFkk vkxs----
                                                                   Ekq>ls cM+k ikih ugha gksxk dksbZ] rFkk vkxs dgrs gSa---
                                                                  Mj gS vikj
                                                                 NwVs u lalkj----
                                                               vag ij esjs fxjus nks ik’kk.k
                                                               tyus nks Hkw’k.k uke esjk-----A   rFkk
                                                               eu esjk papy jgs uk fu”py A
                                                               ?kM+h ,d iy ugh fLFkj AA
               vkSj fQj ,d fnu] ,d iy ,slk Hkh vk;k fd bZ”oj dh] ijekRek dh] izHkq dh d`ik gks xbZA vanj izdk”k dh txexkgV c<+us yxh vius vfeV izse ls rqdkjke th dh
               vkRek us vius fiz;re ;kfu bZ”oj dks ik fy;k] bZ”oj ds pj.kksa esa txg cuk yh] okl dj fy;kA os ijekRek esa yhu gks x;s] lek x;s] vc mUgsa ijekRek gj fn”kk]
               gj LFkku] gj izk.kh] gj oLrq esa fn[kus yxkA }Sr Hkko lekIr gks x;kA rqdkjke th ;gk¡ rd dgrs gSa fd tc }Sr Hkko ÞseSa ß vkSj ßrwß gh lekIr gks x;k] ,dkdkj
               gks x;s rks bl voLFkk esa dkSu fdldh iwtk djrkA ;kfu thrs th dk ej.k gks x;k] izHkq feyu dk vkuan ik fy;kA mUgksaus fy[kk gS fd esjs jkse jkse esa vkuan dh
                ygj mB jgh gS esjh Hkkouk,¡ bZ”oj esa lek xbZ gSa tSls mQku [kkrh ufn;k¡¡ leqnz esa igq¡¡pdj]fxj dj foyhu gks tkrh gSaA rqdkjketh us vHkax esa fy[kk gS &
                                                             vkiqysa ej.k ikfgysa E;k Mksyka A rks tkyk lksgyk vuqiE; AA
                                                             vkuansa nkVyha frUgh f=Hkqousa A lokZRedi.ksa Hkksx tkyk AA
                                                            ,dns”kha gksrksa vagdkjsa vkfFkyk A R;kP;k R;kxsa tkyk lqdky gk AA
                                                            fQVysa lqrd tUeej.kkpsa A eh ekb;k ladkspsa nwjh tkyksa AA
                                                           ukjk;.ks fnyk olrhl Bko A Bsowfu;ka Hkko Bsyksa ik;ha AA
                ;kfu] viuk ejuk [kqn ns[kkA esjs fy, le>uk eqf”dy gS ,slh dksbZ vkSj oLrq ugha ftlls miek nh tk ldsA esjs fy, rks fo”o esa vkuan Nk x;k] eSaus ik fy;k fd
                 ijekRek lc txg gSA tc rd eSa Fkk EkSa vag ls Hkjk Fkk vc esjk ru jhr x;k] vag Hkh frjksfgr gks x;k] tc eSa gh u jgk rks dSlk ejuk \ viuh riL;k ds nkSjku oSls
                 rks mUgksaus vusd xzaFkksa dk v/;;u fd;k exj ßxhrkÞ dh vksj vR;kf/kd vkdf’kZr gks dj mUgksaus mldk vuqokn laLd`r ls ejkBh esa fd;k tksfd rr~dkfyd czkã.k lekt
                dks tjk Hkh u Hkk;k ifj.kker% mudk iqjtksj fojks/k ,oa cfg’dkj “kq# gks x;kA u tkus D;ksa rc ds lukruh czkã.k xhrk dks ipk ;k Lohdkj ugha dj ikrs Fks ;kfu
                xhrk esa ,slk dqN Fkk tksfd czkã.kksa dks pqHkrk Fkk] m}sfyr djrk ,oa f/kDdkjrk FkkA xhrk dk ejkBh esa vuqokn o ljyhdj.k fQj Hkyk mUgsa D;ksadj Lohdkj gksrk vr%
                lekt ds Hkkjh fojks/k ds pyrs mUgsa vius dqN vHkxksa ,oa xhrk  ds vuqokn dks xqukg  ekurs gq, vius gh gkFkksa panzHkkxk unh esa Mwcksuk iM+k] ftlls rqdkjketh dk eu
                                                        f onzksg ls HkHkd mBk vkSj mUgksaus fy[kk&
                                                          vPNk fd;k izHkq dq.kch cuk;k A
                                                          oukZ ej x;k gksrk naHk ls  AA  rFkk
                                                          fo|k dqN gksrh A rks vkifÙk vk tkrh AA
                                                         xoZ ls ,saBrk A rks ;eiFk ls tkrk AaA
                rsjg fnu rd mlh unh ds fdukjs Hkw[ks&I;kls jgdj dBksj ri fd;k] bZ”oj dks iqdkjk] flQZ izkFkZuk vkSj izkFkZuk] os Hkh bl fu.kZ; ds lkFk fd&
                                                        rqdk dgs eSaus j[kk gS fuokZ.k A
                                                         NksM+ nw¡xk izk.k panzHkkxk esa AA
                Rksjgosa fnu ,d peRdkj gqvk] vk”p;Z] ,d egku vk”p;Z fd tks iksFkh] MqcksbZ Fkh rqdkjke us rsjg fnu igys lcds lkeus unh esa og ty ds Åij rSjus yxhA
                                                         peRdkj dk izdk”k pkjksa vksj QSy x;k] [kcj QSy xbZA vc yksx mUgsa vorkj ekudj iwtus yxs] rc mUgksaus fy[kk&
                                                         Ykksx dgrs gSa eq>s nsork A eSa rks bls v/kZe ekurk AA
                                                         vf/kdkj esjk ugha A djrs gSa iwtk fQj Hkh AA
                                                        eu tkus viuk iki A dgs rqdk ekbZ&cki AA
                                                        “kCn o uke dh iw¡th ds lgkjs rqdkjketh us izHkq dks ik;k] mUgksaus fy[kk Hkh gS fd&
                                                           v.kqj.kh;ka FkksdM+k A rqdk vkdk”k,onk AA
                                                           Egk.ks vkrka A mjyksa midkjkiqjrk AA
               ;kfu eSa rqdk ;ksa rks v.kq ls Hkh y?kq gw¡] NksVk gw¡¡] exj lkFk gh lkFk vkdk”k ftruk fo”kky  Hkh gw¡A vc eSa dsoy yksxksa dk Hkyk djus ds fy, thfor gw¡] vkSj mPp dksfV dk
               thou fcrkdj] gtkj] gtkjksa] yk[kksa dks bZ”oj dk ekxZ fn[kkdj lu~ 1650 esa os lalkj ls foyqIr gks x;s]foyqIr ;kfu fdlh dks irk u yxk fd os dgk¡ x,] 
                mudh e`R;q ds ckjs
                       esa dksbZ dqN u tku ldk] mudh LokHkkfod e`R;q ugha gqbZA rqdkjke  th dh ledkyhu lar cfg.kkckbZ us fy[kk gS&
                                                       rqdkjke rqEgsa ns[krs&ns[krs
                                                         vdLekr vk;k xqIr #i AA
                                                        mudk nsgolku ,d jgL; gh jg x;k exj e`R;q iwoZ ds muds vHkax dbZ ekStwn gSa&
                                                         izsr gqvk “kjhj dk Hkko A
                                                     “e”kku dk BkSj Yk{; Hk;k AA  rFkk
                                                      oSjkX; dh miys nsg ij jk[kh------A
                            ?kV dks ?kqek;k iSjksa ikl QksM+ fn;k----- A
                                                      Rku Fkk ftldk mldks lefiZr----  A  bR;kfn----
                                                       Ekxj tks dqN Hkh gqvk vuqie gqvk] ehBk gqvk] lgt gqvk]xfr ls Åij ln~xfr gqvkA
                                                                       ----------------------------------------------------           

Thursday, August 3, 2017

'ममता के आँसू' - कहानी

'ममता के आँसू'     -  कहानी 

सुबह का समय था।  आराम कुर्सी पर बैठा मैं चाय के साथ अखबार की सुर्खियाँ निगल रहा था। सामने मेरी आठ वर्षीय मुन्नी सोई थी और पत्नी सुलेखा रसोई में दिनचर्या निभा रही थी।  उनदिनों मेरी इस शहर में अभी नयी बदली ही हुई थी।  शहर और मैं एक-दूसरे से अजनबी, अभी आत्मालाप में डूबे थे। 
            तभी मिलाप की पहली कड़ी आ पहुंची।  धड़धड़ाती हुई, बिना देखे, बिना सोचे, बिना जाने और समझे उसने अपना डायलॉग बोला -
            "बीबीजी ! बीबीजी ! सब्जी लीजिएगा ? आलू,टिंडे, टमाटर, प्याज, गोभी....! सब कुछ बिल्कुल ताजा है,एकदम फर्स्टक्लास। देखिए न नहीं कीजिएगा। बसंती ऐसे नहीं जाने की।  पूरी पचास सीढ़ियाँ चढ़ी है आप तक सब्जी पहुँचाने के लिए। "
          आवाज सुन पत्नी भी कमरे में आ पहुँची थी।  दोनों चकित दृष्टि से उसे देखने लगे थे।  हम कुछ बोलते उसने अपना डायलॉग बढ़ाया -
     "आलू एक रुपए, टिंडे डेड रुपए।  रेट किलो के बताए हैं पर बसंती सब्जी तोलेगी किलो और सौ ग्राम। "
           वह न जाने क्या-क्या बोलती और कब तक बोलती चली जाती अगर मैंने उसे टोका न होता तो -
         "बस-बस जरा धीरे बोलो।  देखती नहीं मुन्नी सो रही है। "
  उसके शेष शब्द मानो गले में ही अटक कर रह गए।  थोड़ी सहम गयी और विस्फारित नेत्रों से कमरे में मुन्नी को ढूंढने लगी।  मुन्नी पर नजर पड़ते ही फ़टाक-से उसने अपना टोकरा फर्श पर पटक दिया। भाग के मुन्नी के पास जा पहुँची।  मुन्नी के सिरहाने घुटनों के बल बैठकर वह बड़े वातसल्य से निहारने लगी। बड़े प्यार-से उसने मुन्नी के सिर पर हाथ फेरा।  उसके मन की खुशी आंखों से टपक रही थी जिसने बाद में आंसुओं का रूप ले लिया, उसकी आँखों के कोर  जो भीगने लगे। 
            अत्यंत धीमी व कोमल आवाज़ में उसने मुझसे पूछा -"बाबूजी ! मैं मुन्नी को गोद में ले लूँ ?"
  मैं कुछ कहता तभी माँ की ममता बोल उठी -
     "नहीं ! नहीं ! तुम्हारे उठाने से उसकी नींद खुल जाएगी। " मेरी पत्नी बोली थी। 
"बीबीजी ! मैं इसे बड़े आराम से उठा लूंगी। "
           और उत्तर मिलने से पहले ही उसने मुन्नी को गोद में  उठा भी लिया।  अजीब-सी चमक थी उसके चेहरे पर।  एक सुदीर्घ सुख की पीड़ा से उसका रोम-रोम सम्मोहित हो चुका था। वह भूल चुकी थी मुझे, मेरी पत्नी को। अपने आपको और मानव द्वारा रचित कृत्रिम वातावरण को।  वह पहुंच चुकी थी दूर वातसल्य रस के बादलों पर सवार हो अनंत में।  हम जानते थे, ऐसा संतोष तो हम उसे हीरों से भी न दे पाते। सो, हमने भी अपनी उपस्थिति  को नकार लिया था कुछ पल के लिए।  
          "बसंती तुम तो ऐसा कर रही हो जैसे ये मुन्नी तुम्हारी अपनी हो या फिर याद आ गई हो तुम्हें भी अपनी मुन्नी की। "
           सुख का चरमोत्कर्ष दुख के आगमन का सदैव द्योतक होता है यह प्रकृति का नियम है, ऐसा मैंने सुना था।  प्रत्यक्ष इस सूक्ति का पता तब चला जब बसंती की सिसकियों से कमरा गूंजने लगा। 
           उसने मुन्नी को पलंग पर लिटा दिया और घुटनों में मुँह देकर रोने लगी।  हमारी हिम्मत न हो सकी कि बिना बात जाने उसे किसी प्रकार का दिलासा दे सकें।  बात जानने के लिए हम मूर्तिवत उसका रोना सुन-देख रहे थे।  मैं तो कुछ भी करने, सोचने, समझने की स्थिति से परे था। आखिर मेरी पत्नी ने ही धीमे स्वर में पूछा -"क्या हुआ ?"
            पहले तो वह बताने को तैयार न थी।  लेकिन बहुत कहने पर उसने जो थोड़ा-बहुत बताया वह उसका दुख जानने और औरों तक पहुँचाने के लिए काफी था। 
            उसने कहना शुरू किया -"बीबीजी! मुझे मेरी मुन्नी की याद आ गयी थी।  जिसे मुझे इन हाथों से, हालातों से मजबूर होकर जहर देना पड़ा था। वह भी बिल्कुल ऐसी ही थी। कोमल, व इसी उम्रः की।  मगर समाज के रीति-रिवाजों की भयानकता उसे खा गयी। "
             "बात आज से सात-आठ साल पहले की है।  मेरी शादी को पांच-छ साल हो चुके थे।  घर में मैं,मेरा पति, मेरी सास और हमारे दो बच्चे लड़का और लड़की रहते थे।  घर में गरीबी होने के बाद भी गरीबों की सम्पत्ति "संतोष" घर में थी।  उस समय मैं फूल बेचा करती थी। पति मजदूरी करते, तभी दो वक़्त की रोटी नसीब हो पाती।  तभी घर में एक ओर लड़की का जन्म हुआ।  लड़की के जन्म होते ही मेरी सास और पति को जैसे सांप सूंघ गया।  दोनों का रवैया ही बदल गया था।  मुझे लांछन, डांट-फटकार  और गालियाँ मिलनी शुरू हो गईं। मेरी सास चाहती थी कि यह बच्ची खत्म कर दी जाए लेकिन मुँह से कहने में झिझकते थे। 
            एक दिन मेरी सास ने कह ही दिया कि लड़की पराया धन होती है।  हम गरीब हैं।  उसके पालने,खाने-पिलाने में बड़ी मुश्किल होगी।  इतने चककरों से अच्छा है कि कुछ ऐसा कर कि न रहे बांस न बजे बांसुरी।  मगर मैं न मानी।  मानती भी कैसे ? आखिर माँ थी।  सास ने फिर कहा कि तुम्हारे पास एक लड़की है तो सही, भला दूसरी क्या करेगी ?
             बस, उस दिन से मुझे उठते-बैठते, आतेजाते  यही सीख दी जाने लगी कि इसे मार डाल....मार डाल इसे। मेरी रातों की नींद, सुख-चैन  सब कुछ समाप्त हो चुका था।  रात-दिन इसी बारे में सोचती लेकिन अपनी बच्ची को कोई माँ कैसे जहर दे ? मुझे अपने पति का अभी सहारा था क्योंकि उन्होंने मुझे कुछ न कहा था लेकिन शिकन तो उनके चेहरे पर भी रहती थी।  न  ठीक से बात करते, न  ठीक से खाते-पीते।  और, फिर एक दिन उन्होंने भी मुझे कह दिया कि मैं वही करूं जो मुझे सासु कह रही है। 
                 उस दिन मैं पूरी तरह टूट गई।  मैंने उनके सामने बहुत हाथ-पाँव जोड़े पर उन पर असर न हुआ।  एक-दो बार मुझे घर से बाहर निकल जाने के लिए भी कह दिया गया। 
             और फिर, एक दिन जब घर पर कोई न था। मैंने दूध में जहर मिलाया और मुन्नी को पिलाने लगी।   ....बहुत कोशिश की। पर न पिला सकी।  जैसे ही पिलाने को होती, ऐसा लगता मानो मुझे बड़े जोर से उल्टी आ रही हो।  मैंने मुन्नी को बैठाया और दूध की कटोरी उसके सामने रख कर बिना पिलाए चली आई। 
                आज तक मुझे पता नहीं चला कि मुन्नी का क्या हुआ ? 
अब सोचती हूँ कि अगर घर छोड़ना ही था तो बच्चों को भी साथ ले आती। 
मुन्नी को तो जरूर ही लाना था।  लेकिन अब क्या हो ?"

                        पूरी कहानी कहते-सुनाते  वह कितना रोई व कितनी बार रोई मैं गिन न सका.....  
                       ------------------------           -सुरेन्द्र भसीन 









           































Wednesday, August 2, 2017

'आख़िरी बयान ' - कहानी

'आख़िरी बयान ' -    कहानी 

"मैं ईश्वर को हाज़िर-नाजिर मानकर आपको यह बयान लिखा रहा हूँ कि मैंने स्वयं अपनी इच्छा से व अपने होशो-हवास में आत्महत्या करने की कोशिश की।  जी हाँ! यह खंजर मैंने अपने हाथों से अपने सीने में घुसेड़ा।एक खंजर का दर्द लेकर मैंने कई खंजरों के दर्द से मुक्ति पा ली। मरने से पहले आदमी कितना मरता है, उस यातनामयी मौत से घबराकर मैंने यह मौत चुन ली।  आप इस खंजर को खूनी खंजर कह सकते हैं। लेकिन मेरे लिए यह एक मुक्ति दाता है। "
               उसको बहकते देखकर मैंने उसे टोक दिया - "जनाब !अपने  बयान को संक्षिप्त रखें, ज्यादा बात न बढ़ाते हुए, छोटे-से-छोटा बयान लिखाएँ। "
         मेरे इतना कहने पर उसे जैसे अपनी गल्ती का अहसास हो गया।  वह थोड़ा रुका और कुछ सोचने लगा।  मानों वह बात के टूटे सूत्र को फिर से जोड़ना चाहता हो।  उसने आगे कहना शुरू किया -
"मेरा  पाक़िस्तान में (भारत विभाजन से पूर्व) चाकू-छुरियों का काम था।  वहाँ भी घरेलु हालात अच्छे नहीं थे।  इसी बीच भारत-पाक विभाजन हुआ।  मुझे अपना सभी कुछ वहीँ छोड़कर भागना पड़ा।   भाग-दौड में मेरी पत्नी कहाँ छूटी, उसके बाद क्या-क्या हुआ, मुझे पता नहीं।  वे दिन और आज का दिन मुझे मेरी पत्नी न मिली। 
             मैंने टोका - "एक प्रश्न करना चाहूँगा कि जो इस समय आपके साथ है, वह आपकी कौन है ?"
        "इंस्पेक्टर मुझे टोको नहीं।  मेरे कुछ क्षण ही मेरे पास हैं।  मुझे बात कह लेने दो।  हाँ ! तो यहाँ आकर मैंने दुसरी शादी कर ली।  अब जो मेरे साथ है वह मेरी दुसरी पत्नी है। संतान सुख मुझे कभी न मिला।  शादी तो कर ली पर खाने को एक भी दाना न था।  काफी दौड़-भाग करी काम खोजने के लिए, लेकिन कहीं काम न मिला।  बीमारी थी कि बढ़ती ही जा रही थी।   आखिर तंग आकर मैंने भट्टी के सामने बैठकर पकौड़े तलने का काम शुरू किया।  टी.बी. का मरीज और फिर आग के सामने बैठकर पकौड़े तलना दिनभर।  कब तक मैं भट्टी में पकौड़ों के साथ पकता ।  महीने भर में ही मैंने चारपाई पकड़ ली। खाने को तो था नहीं,फिर भला दवा-दारू के लिए पैसे कहाँ से आते।  मेरी पत्नी की उम्र अभी काफी कम है। होगी कोई बाईस-तेईस साल।  उस बेचारी को भी मैं कुछ न दे सका, सिवाए दुखों के।  उसकी आयु को देखकर मैं यही सोचता रहता क्योंकि मैं तो अब कुछ दिन का मेहमान था। लेकिन उसका पहाड़-सा जीवन और यह बेदर्द जमाना।  मुझे हर पल यह अहसास रहता कि मैंने इसकी जिंदगी बर्बाद कर दी।  मैं सब तरफ से चिंता में घिर चुका था। बहुत सोचा और आखिर हिम्मत करके मैंने अपनी पत्नी से कहा कि तू कहीं और चली जा, नयी शादी रचा ले, किसी और के साथ घर बसा ले।  यह सब सुनकर रोने लगी, न  मानी।  मैंने कई बार कहा, बार-बार  कहा, बहुत समझाया लेकिन यह कहीं भी न गई।  मैं और...और चिंता में घुलने लगा. उस समय तक अपने-आप को मुक्त महसूस नहीं कर सकता था जब तक कि मैं इसका कुछ इंतजाम न कर लेता।  यह चिंता ही है जिसने मुझे इस चिता पर ला पटका।  आखिर मैंने अपनी चिताओं का समाधान चिता को ही समझा।  मैंने तय किया कि अब मुझे अपना जीवन समाप्त कर लेना चाहिए। 
               ...और आज मैंने अपना छुरा उठाकर अपने सीने में मार लिया। यही मेरी सभी समस्याओं का समाधान था।  अब मेरी आखिरी इच्छा यही है कि मेरी पत्नी दुसरी शादी कर ले।   शायद मेरी मौत भी रुकी थी, चाहती होगी कि मैं अपना बयान देता जाऊं। इच्छा यही है। 
                कुछ समय बाद ही उसने अपने प्राण त्याग दिए।  मैंने आज जाना कि कोई क्योंकर आत्महत्या करने के लिए तैयार या मजबूर होता है - केवल उस स्थिति में जब उसके जीने में उसकी उसकी ज्यादा मौत हो और मरने में कम।   दर्दों, अभावों में जीने से कहीं अच्छा वह एक बार में  किस्सा खत्म करना चाहता हो।  मैंने आज जाना कि मानव नियति के हाथों कितना मजबूर और लाचार है। 
                        -------------------                  -सुरेन्द्र भसीन 




























परिस्तिथियाँ !

परिस्तिथियाँ !

जब बह जाती हैं
वक़्त की समुद्री लहर में...
तो उतरती लहर
छोड़ जाती है -
प्लास्टिक बोतलें,पॉलीथिन,अदखाई कचरा चीजें,
गाली-गलोच, सड़े-संबंध और उड़ती दुर्गंध...
तन और मन अगर साफ़ हो तो -
पुराना दुख-वैमनस्य मिटाकर -नया-साफ़
फिर कुछ कहने-बताने को,
एक-दूजे को अपनाने को,
नयी इबारत, नये संबंध सजाने को ।
       ---------------              सुरेन्द्र  भसीन